Παιδεραστία - Παιδοφιλία

Τον τελευταίο καιρό ακούμε όλο και πιο συχνά για συλλήψεις παιδεραστών, ατόμων που κατέχουν υλικό παιδικής πορνογραφίας ή που διαπράττουν κάθε άλλου είδους σεξουαλικής παρενόχλησης, εις βάρος παιδιών. Καταρχήν πρέπει να διερωτηθούμε τι είναι η παιδοφιλία, από τι προκαλείται και αν τελικά θεραπεύεται. Η διαφορά των όρων παιδόφιλος και παιδεραστής είναι ότι ο παιδόφιλος διεγείρεται σεξουαλικά μόνο με τη φαντασίωση ή τη θέα παιδικού σώματος, συνήθως πίσω από μια οθόνη υπολογιστή, ενώ παιδεραστής χαρακτηρίζεται το άτομο που ασελγεί σεξουαλικά εις βάρος ανηλίκου παιδιού. Οι θεωρίες της αιτιολογίας περί παιδοφιλίας-παιδεραστίας ποικίλουν. Πολλές περιπτώσεις οφείλονται σε βιολογικούς παράγοντες και άλλες σε περιβαλλοντικούς.

Πιθανές αιτίες:
· Η παιδοφιλία είναι αποτέλεσμα σεξουαλικής κακοποίησης του ατόμου στην παιδική ηλικία. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι όλα τα σεξουαλικά κακοποιημένα παιδιά θα γίνουν παιδεραστές.
· Η έλξη προς τα παιδιά οφείλεται στην καθυστερημένη συναισθηματική ανάπτυξη του ατόμου και προσκόλλησή του σε πρώιμα στάδια της παιδικής του ηλικίας .
· Η τεστοστερόνη (ανδρική ορμόνη) προδιαθέτει τους άντρες να αναπτύσσουν παρεκκλίνουσες σεξουαλικές συμπεριφορές.
· Η παιδοφιλία είναι αποτέλεσμα μιας διαστρεβλωμένης ανάγκης για κυριαρχία πάνω στον σεξουαλικό σύντροφο. Τα παιδιά ως αδύναμα και άβουλα ερωτικά αντικείμενα είναι λιγότερο απειλητικά στον ψυχισμό τους.
· Η ύπαρξη ματαιώσεων στην ενήλικη σεξουαλική ζωή.
· Επίσης παρατηρείται έξαρση σεξουαλικής κακοποίησης σε κοινωνίες όπου χαλαρώνει ή είναι ανύπαρκτη η τήρηση των νόμων -τότε η διαστροφική συμπεριφορά γίνεται επιτρεπτική για το άτομο.

Το προφίλ του παιδόφιλου
Οι παιδόφιλοι δεν είναι οι απόκοσμες, απόμακρες σκιερές φιγούρες με καμπαρτίνες που περιμένουν τη «λεία» τους έξω από τα σχολεία. Συνήθως είναι άτομα πολύ ελκυστικά και συμπαθή στα υποψήφια θύματα και σε μεγάλο ποσοστό, στατιστικά, είναι κοντινά άτομα του οικογενειακού περιβάλλοντος. Είναι άτομα με ναρκισσιστική προσωπικότητα και ψυχοπαθητικά χαρακτηριστικά, δηλαδή χωρίς την ικανότητα να μπαίνουν στη θέση του θύματος και να κατανοούν πώς νιώθει και πώς σκέπτεται. Έχουν την τάση να εκλογικεύουν τις απεχθής πράξεις τους με το να κατηγορούν τα παιδιά ότι είναι ελκυστικά ή σεξουαλικός προκλητικά, μετατίθοντας έτσι την ευθύνη στο θύμα «-Εσύ φταις που γίνεται αυτό επειδή είσαι πολύ όμορφη/ος».
Συχνά πείθουν το ανήλικο θύμα ότι το «διδάσκουν» τα «μυστικά του έρωτα και της αγάπης», τον ρόλο αυτό του «διδάσκαλου» τον παίρνουν οι παιδεραστές που έχουν παρενοχλήσει παιδιά του στενού οικογενειακού περιβάλλοντος. Ο παιδεραστής τείνει να εκμεταλλεύεται τα τρωτά σημεία στην ψυχοσύνθεση του ανήλικου, όπως είναι η χαμηλή αυτοεκτίμηση, ασταθής αίσθηση προσωπικής αξίας, πρωτόγονους μηχανισμούς άμυνας, φοβίες, ψυχική ασθένεια, κακές σχέσεις με τους γονείς, συγγενής ή συμμαθητές, την τάση να κατηγορεί τον εαυτό του ή να αισθάνεται ανεπαρκής. Το παιδί που προέρχεται από ασταθές και βίαιο περιβάλλον έχει την τάση να θεώρει και να αναμένει την κακοποίηση ως κάτι «φυσιολογικό».

Θεραπεία
Παρόλο που υπάρχουν διάφορες ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις για τη θεραπεία της παραφιλίας, όπως η γνωστική-συμπεριφορική, η ψυχαναλυτική κ.α., ωστόσο, καμία δεν υπήρξε αρκετά αποτελεσματική μέχρι σήμερα. Αυτό οφείλεται κυρίως στην πολυεπίπεδη αιτιολογία της παραφιλίας. Σε χώρες του εξωτερικού χρησιμοποιούνται ευρέως τα αντιανδρογόνα, όπως η μεδροξυπρογεστερόνη, η οποία μειώνει τα επίπεδα της τεστοστερόνης στο αίμα, ελαττώνοντας τη σεξουαλική επιθυμία του ατόμου, κάνοντάς το λιγότερο επικίνδυνο.

Πρόληψη
Η σωστή εκπαίδευση και η επικοινωνία είναι το κλειδί για την προστασία του παιδιού σας. Τα παιδιά πρέπει να ξέρουν από μικρά ότι το σώμα τους τούς ανήκει και κανένας ενήλικας δεν θα πρέπει να τα αγγίζει ή να τους ζητάει να τον αγγίξουν με οποιονδήποτε τρόπο που τα φέρνει σε αμηχανία, τα αναστατώνει ή τα τρομάζει. Σημαντικό είναι τα παιδιά να μάθουν ότι δεν θα πρέπει ποτέ να κρατούν μυστικό ένα άγγιγμα ή ένα φιλί όταν τους το ζητήσει ένας ενήλικας. Στις μέρες μας οι παιδόφιλοι δραστηριοποιούνται, κυρίως, από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης προσεγγίζοντας τα θύματά τους προσποιούμενοι μικρότερες ηλικίες, έτσι, είναι σκόπιμο να επιβλέπετε τι κάνουν τα παιδιά σας στον υπολογιστή τους.
Σε περιπτώσεις που παιδιά προσεγγιστήκαν ή παρενοχλήθηκαν σεξουαλικά ενδείκνυται οι γονείς να απευθύνονται σε ειδικούς ψυχικής υγείας για τη στήριξη και καθοδήγησή τους. Παράλληλα, πρέπει να καταγγέλλεται άμεσα το περιστατικό στην Αστυνομία. Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να προσθέσω ότι, στο παραπάνω κείμενο αναφέρθηκα στη συμπτωματολογία της παιδοφιλίας ως μια οργανωμένη διαταραχή, χωρίς βεβαίως να υπάρχει το ακαταλόγιστο, λόγω της πλήρης επίγνωσης και της ευθύνης που έχει το άτομο να απευθυνθεί σε ειδικούς για βοήθεια, αποτρέποντας την παρεκκλίνουσα σεξουαλική πράξη.

Βοηθείστε το παιδί σας να διαμορφώσει θετική αυτοεικόνα και αυτοεκτίμησή

  Η σχέση γονέα-παιδιού είναι ο ισχυρότερος δεσμός της ανθρώπινης ύπαρξης. Μέσα από αυτή τη σχέση διαρκούς αλληλεπίδρασης το παιδί διαμορφώνει πρότυπα και συμπεριφορές, όπως επίσης και την αυτοεικόνα του (δηλαδή το ποιος συνειδητά πιστεύει ότι είναι). Η καλλιέργεια της θετικής αυτοεικόνας επέρχεται από την αξία που δίνει το παιδί στον εαυτό του και την επαρκή κάλυψη των συναισθηματικών αναγκών του σε συνδυασμό με την άποψη που έχουν οι άλλοι γι’ αυτό. Αυτοί οι άλλοι, στις πλείστες των περιπτώσεων είναι οι γονείς. Το σύνολο των εντυπώσεων που έχει το παιδί για τον εαυτό του, δηλαδή η αυτοεκτίμηση, επηρεάζεται και μεταβάλλεται συνεχώς λόγω των νέων εμπειριών και αντιλήψεων που αποκτά το παιδί μεγαλώνοντας.
Το παιδί με χαμηλή αυτοεκτίμηση συχνά εκφράζεται αρνητικά για τον εαυτό του, αλλά και για τις επιδόσεις του σε διάφορες δραστηριότητες π.χ. «ποτέ δεν θα τα καταφέρω», «δεν είμαι αρκετά καλός», «είμαι χαζός» κ.α. Επίσης, αυτά τα παιδιά διακατέχονται από το αίσθημα απαισιοδοξίας, ανήμπορα να διαχειριστούν την απογοήτευσή τους και την έντονη κριτική που ασκούν στον εαυτό τους. Είναι υπερβολικά ντροπαλά σε κοινωνικές συναντήσεις .
Από την άλλη, το παιδί με θετική αυτοεικόνα είναι ευπροσάρμοστο, αισθάνεται άνετα στις κοινωνικές συναντήσεις, δεν μένει στην αφάνεια και προσπαθεί να εκφέρει την γνώμη του χωρίς τον φόβο για κριτική, υπερασπίζεται τον εαυτό του (λεκτικά), βλέπει με αισιοδοξία τις τυχόν αποτυχίες του, είναι ανεξάρτητο από την ομάδα.

Οι αιτίες που μπορεί να μειώσουν την αυτοεκτίμηση του παιδιού είναι:
*Σχολικός εκφοβισμός.
*Υπερβολικά αυστηρή διαπαιδαγώγηση.
*Έλλειψη  επικοινωνίας μεταξύ γονέα-παιδιού.
*Σύγκριση ικανοτήτων του παιδιού με άλλα παιδιά.
*Προσβλητικά λόγια γονιών στο παιδί π.χ. «είσαι άχρηστος», «δεν είσαι ικανός».
*Έλλειψη επικοινωνίας μεταξύ παιδιού-εκπαιδευτικού.
*Έλλειψη επιβράβευσης και ενθάρρυνσης από τους γονείς.
*Θύματα οικογενειακής βίας (λεκτικής-σωματικής).

Μερικοί τρόποι ενδυνάμωσης της θετικής αυτοεικόνας είναι:
*Οι γονείς να αποφεύγουν την σύγκριση επίδοσης σε σχέση με άλλα παιδιά. Π.χ. «Όχι έτσι, κοίτα πως το κάνει ο Κώστας».
*Αποφεύγετε τις αρνητικές ταμπέλες, «είσαι άτακτος», «είσαι χαζός». Το παιδί υποδύεται τους ρόλους που του δίνουμε εμείς.
*Να αποφεύγονται υπερβολικές τιμωρίες ή το αντίθετο, την υπερβολική ανεκτικότητα.
*Να εστιάζετε στα χαρίσματα του και στα θετικά του χαρακτηριστικά.
*Δείξτε του έμπρακτα πώς να δέχεται θετικές και αρνητικές κριτικές με ψυχραιμία.
*Ενθαρρύνεται το σε κάθε προσπάθεια που κάνει έστω και αν αποτύχει.
*Ζητάτε την γνώμη του σε θέματα που το αφορούν προτρέποντας το να εκφράζει τις απόψεις του και να εξωτερικεύει τα συναισθήματα του.
*Τα παιδιά είναι μιμητικά όντα, αν σέβεστε τον εαυτό σας τα παιδιά θα σας μιμηθούν.
*Ίσως το πιο σημαντικό είναι να δώσουμε στο παιδί να καταλάβει ότι το αποδεχόμαστε και το αγαπάμε ανεξάντλητα  χωρίς όρους, γι’ αυτό που είναι. Ένα παιδί με θετική αυτοεικόνα, είναι ένας ευτυχισμένος και επιτυχημένος ενήλικας στο μέλλον.

Τι είναι το Σύνδρομο Γονικής Αποξένωσης;


 Το Σύνδρομο Γονικής Αποξένωσης (Parental Alienation Syndrome-PAS) επινοήθηκε από τον Αμερικανό ψυχίατρο Richard Gardner το 1985 και από τότε έχουν γίνει δεκάδες μελέτες, καθιστώντας το ΡΑS ως ψυχιατρικό φαινόμενο. Είναι ένα σύνδρομο που χαρακτηρίζεται από ένα σύνολο συμπτωμάτων που προκύπτουν από μια επώδυνη διαδικασία, κατά την οποία ένας γονέας μεταβιβάζει συνειδητά ή/και ασυνείδητα αρνητικά συναισθήματα για τον άλλο γονιό, προκαλώντας το παιδί να τα βιώνει ως δικά του με αποτέλεσμα να αποξενώνεται από τον άλλο γονέα. Σύμφωνα με τον Gardner, αυτό γίνεται συνήθως από τον γονέα που έχει την γονική επιμέλεια εκμεταλλευόμενος την συναισθηματική εξάρτηση του παιδιού με τον ίδιο, υπονομεύοντας με πλύση εγκεφάλου τη σχέση του με τον άλλο γονέα. Το παιδί μέσα σε αυτή τη διαμάχη μεταξύ των γονιών ενσωματώνει υποσυνείδητα τις συκοφαντίες του ενός γονέα, δημιουργώντας έτσι στο παιδί συναισθήματα μίσους και απέχθειας προς τον άλλο γονέα.

Τα συμπτώματα που παρουσιάζει το παιδί είναι:
*Άγχος, θλίψη, νευρικότητα.
*Μαθησιακές δυσκολίες και αδιαφορία για δραστηριότητες με τον αποξενωμένο γονέα.
*Δεν θέλει να έχει καμία επαφή με τον γονέα που δεν έχει την επιμέλεια.
*Συνήθως επιτίθεται λεκτικά στον αποξενωμένο γονέα.
*Πεισματικά δεν δέχεται να υπακούσει στην δικαστική απόφαση επικοινωνίας.
*Λόγω των αντιφατικών συναισθημάτων το παιδί αναπτύσσει έντονα συναισθήματα ενοχής, ντροπής και φόβου που καταστούν δύσκολη την μεταγενέστερη θεραπευτική διαδικασία π. χ. «Ο μπαμπάς μου θα στεναχωριέται που δεν πάω να τον δω, αλλά η μαμά λέει ότι είναι κακός και δεν με αγαπά».

Οι συνηθέστερες ενέργειες του γονέα που αποξενώνει:
*Δυσχεραίνει με κάθε τρόπο την επικοινωνία του παιδιού με τον αποξενωμένο γονέα με προφάσεις όπως διάβασμα, διανυκτέρευση του παιδιού σε φίλους, ασθένεια κ. α.
*Εφαρμόζει αυστηρά τον χρόνο διάρκειας της επικοινωνίας του παιδιού με τον αποξενωμένο γονέα που ορίστηκαν από το Δικαστήριο.
*Συκοφαντεί με σκοπό να δημιουργήσει σύγκρουση μεταξύ του παιδιού με τον αποξενωμένο γονέα. Π. χ. «Η μαμά σου δεν σε ήθελε όταν γεννήθηκες», «Ο μπαμπάς σου σε χτυπούσε όταν ήσουν μικρός» .
*Παρουσιάζει τον αποξενωμένο γονέα ως ανεπαρκή ή/και επικίνδυνο μπροστά στο παιδί.

Χαρακτηριστικά του αποξενωμένου γονέα:
*Δυσκολία διαχείρισης θυμού.
*Ανεπάρκεια στον γονικό του ρόλο.
*Καταθλιπτική διάθεση.
*Παραβιάζει τις δικαστικές αποφάσεις στην ανάγκη του να έρθει σε επικοινωνία με το παιδί. Πολλές φορές περιμένοντας το έξω από το σχολείο ή σε μέρη όπου συχνάζει.
Για την καλύτερη ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη και ισορροπία του παιδιού που βρίσκεται σε μια διαμάχη διαζυγίου των γονιών του, είναι σκόπιμη η απεμπλοκή του από δικαστικές αίθουσες, δικαστικές αποφάσεις επικοινωνίας και οτιδήποτε μπορεί να φέρει το παιδί σε δύσκολη και επώδυνη θέση.
Σε περιπτώσεις, όμως, όπου το παιδί εξακριβωμένα υπόκειται ή υπέστη σεξουαλική ή κάποιου άλλου είδους σοβαρή και συστηματική κακοποίηση, είναι απαραίτητο, ως ύστατο μέσο, η διακοπή κάθε επαφής με τον γονέα θύτη, ενώ ενδείκνυται η παροχή στήριξης και θεραπευτικής βοήθειας από ειδικούς.

Η παιδική επιθετικότητα, ο ρόλος των γονιών και τα διάφορα επίπεδα αντιμετώπισής της

Η επιθετική συμπεριφορά των παιδιών σε όλες τις εκφάνσεις της είναι κάτι που προβληματίζει πολλούς γονείς, παρόλο που αυτό είναι ένα φυσιολογικό και αναπόσπαστο κομμάτι της ψυχοσυναισθηματικής ανάπτυξης του παιδιού. Όπως αναφέρει σε πρόσφατη συνέντευξη της η δρ. Ναντίν Μπλοκ διευθύντρια του ψυχοθεραπευτικού ινστιτούτου του Κολόμπο των ΗΠΑ: «Σε ορισμένες περιπτώσεις το κτύπημα και το δάγκωμα είναι απόλυτα φυσιολογικό, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως πρέπει να αγνοήσετε αυτές τις καταστάσεις και πρέπει να εξηγείτε στο παιδί σας ποιοι είναι οι αποδεκτοί και μη αποδεκτοί τρόποι εκτόνωσης του θυμού».
Η επιθετικότητα στα παιδιά γίνεται διακριτή από τους πρώτους έξι μήνες ζωής. Χαρακτηριστικό του συναισθήματος αυτού είναι η άμεση ανάγκη αποφόρτισης και εξωτερίκευσης θυμού με σκοπό να προκληθεί πόνος, αναστάτωση και άγχος στους άλλους. Το μικρό παιδί αντιδρά με θυμό στις ματαιώσεις, όπως στην αργοπορία του θηλασμού, στην αϋπνία κλπ, αντιδρώντας με κλάματα, ξεφωνητά, κράτημα της αναπνοής και οτιδήποτε θα το βοηθήσει να εκτονώσει αυτό το έντονο συναίσθημα. Στη νηπιακή ηλικία το παιδί αντιλαμβάνεται ότι μέσω της επιθετικότητάς του μπορεί να διαπραγματευτεί με τον περίγυρο του στο να εκπληρωθούν άμεσα οι επιθυμίες του. Στην προσχολική ηλικία παρατηρείται έντονα το φαινόμενο της σωματικής βίας ως μέσο εκτόνωσης του θυμού με κλωτσιές, δαγκωματιές και καταστροφές αντικειμένων. Στις πιο μεγάλες ηλικίες το παιδί ανακαλύπτει άλλους τρόπους εξωτερίκευσης του θυμού χρησιμοποιώντας περισσότερο λεκτικά σχήματα με απειλές και βρισιές.
Μπορούμε να αποδώσουμε την κύρια αιτία της συμπεριφοράς αυτής στην επιθετικότητα των γονέων, οι οποίοι γίνονται πρότυπα προς μίμηση, καθώς και τις υπερβολικά τιμωρητικές τακτικές διαπαιδαγώγησης που εφαρμόζουν χωρίς λεκτική επικοινωνία και καθοδήγηση. Τα διαζύγια με έντονες αντιδικίες καθιστούν το παιδί έρμαιο της διαμάχης αυτής διαταράσσοντας τη συμπεριφορά του παιδιού προς το περιβάλλον με ξεσπάσματα επιθετικής συμπεριφοράς. Επίσης, όπως και στις πλείστες περιπτώσεις, οι λανθασμένες πεποιθήσεις του τύπου «το ξύλο βγήκε από το παράδεισο» και «αν σου πει ή σου κάνει κάτι κακό κάποιος να τον χτυπήσεις», μαθαίνουν στο παιδί να καταφεύγει σε κάθε είδους βία ως μέσο επίλυσης προβλημάτων.
  
Η αντιμετώπιση
Η αντιμετώπιση της παιδικής επιθετικότητας πρέπει να γίνεται σε διάφορα επίπεδα. Το πιο βασικό είναι τα σωστά πρότυπα που δίνουμε στο παιδί μας. Πώς μπορώ να μάθω στο παιδί μου να μην είναι επιθετικό, όταν εγώ το κτυπώ για να το συνετίσω ενισχύοντας με αυτό τον τρόπο την επιθετική διάθεσή του; Όταν, όμως, συμπεριφερόμαστε ευγενικά και με ήρεμο τρόπο, το παιδί μιμείται τη συμπεριφορά μας αυτή, μαθαίνοντας από τις ενέργειες μας και όχι απλώς από τα λόγια μας. Προσπαθούμε να επιβραβεύουμε τη θετική συμπεριφορά (χωρίς υπερβολές) ενισχύοντας την και ενθαρρύνοντας το παιδί να ελέγχει και να εξωτερικεύει τα αρνητικά συναισθήματα του με συζήτηση ή άλλους μη βίαιους τρόπους. Η ουσιαστική επικοινωνία με το παιδί, η υποστηρικτική στάση και η κατανόηση, είναι το κλειδί για τις περισσότερες αποκλίνουσες συμπεριφορές.

 Διαζύγιο: Πως θα το κάνετε όσο πιο "εύκολο" γίνεται για το παιδί σας

Το διαζύγιο δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση αν λάβουμε υπόψη ότι η όλη διαδικασία είναι ψυχοφθόρα και χρονοβόρα, επηρεάζοντας αρνητικά τα μέλη μιας οικογένειας και αναπόφευκτα τα τραυματίζει. Το παιδί είναι ίσως το πρώτο που απορροφά τον επίπονο κραδασμό του χωρισμού. Η ενότητα των γονιών δίνει στο παιδί σιγουριά, ασφάλεια και ελπίδα, και γι’ αυτό δεν υπάρχει παιδί που να θέλει οι γονείς του να χωρίσουν. Ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις  ο χωρισμός φαίνεται να είναι η μόνη λύση, ειδικότερα σε περιπτώσεις όπου το περιβάλλον γίνεται τοξικό για τα παιδιά. Παρόλα αυτά, στα παιδιά των οικογενειών αυτών, και συγκεκριμένα των πιο μικρών ηλικιών, μένει άσβεστη η ελπίδα της επανασύνδεσης.

Η αντίδραση των παιδιών σε ένα διαζύγιο οφείλεται στο πώς θα βιώσουν αυτή την διαδικασία μέσα από την συμπεριφορά των γονιών. Πολλά παιδιά μετά από τον χωρισμό παρουσιάζουν έντονα το αίσθημα της εγκατάλειψης με αποτέλεσμα να διακατέχονται από ανασφάλειες  και έντονο στρες σε όλα τα στάδια της ζωής τους, όπως επίσης μελλοντικά να δυσκολεύονται στην απόκτηση υγιών σχέσεων. Η βασική προτεραιότητα των γονιών στην διαδικασία αυτή είναι να προετοιμάσουν το έδαφος για τον επικείμενο χωρισμό, βοηθώντας  το παιδί να αντιμετωπίσει και να προσαρμοστεί στις νέες αλλαγές στη ζωή του. 

 Πώς να μιλήσω στο παιδί μου για το διαζύγιο
Η αλήθεια είναι ότι δεν υπάρχει εύκολος τρόπος για να γίνει μια τέτοια κίνηση, υπάρχει όμως τρόπος να γίνει σωστά και μεθοδικά, ώστε να επικρατήσει στο παιδί η ψυχοσυναισθηματική του ισορροπία. Αφότου παρθεί η από κοινού τελική απόφαση, οι γονείς, και οι δύο μαζί, ανακοινώνουν στο παιδί την απόφασή τους. Είναι σημαντικό να υπογραμμιστεί ότι στη στιγμή της ανακοίνωσης πρέπει να επικρατεί ηρεμία και νηφαλιότητα, χωρίς να εκδηλώνονται αισθήματα θυμού, ενοχής και αλληλοκατηγορίες. Παρόλο που η συζήτηση περί χωρισμού πρέπει να είναι προσαρμοσμένη στην ηλικία και το στάδιο ανάπτυξης του παιδιού είναι θεμιτό όλα τα παιδιά να ακούνε το ακόλουθο και ίσως κλισέ αλλά βασικό μήνυμα-υπόσχεση, ότι ανεξάρτητα με το διαζύγιο θα συνεχίσετε να είστε οικογένεια ακόμη και αν δεν μένουν μαζί ο μπαμπάς και η μαμά και ότι θα το αγαπάτε παντοτινά και ότι θα προσπαθήσετε να μην αλλάξετε  πολλά πράγματα στην καθημερινότητα του. Επίσης, είναι καλό οι γονείς να γνωρίζουν ότι είναι πολύ πιθανό να χρειαστεί να επαναλάβουν αρκετές φορές αυτή την συζήτηση όταν το ζητά το παιδί βοηθώντας το να δεχτεί τη νέα  πραγματικότητα. Συνήθως τα παιδιά μικρότερης ηλικίας δυσκολεύονται να αντιληφθούν  την κατάσταση έτσι δεν χρειάζεται να εξηγήσετε τα πάντα όπως και σε πιο μεγάλες ηλικίες πρέπει να αποφευχθεί η υπερανάλυση, καθώς μέσα  στον χρόνο και την ωρίμανση θα καταλάβουν. Όπως σε κάθε χωρισμό, αποχωρισμό και γενικά αλλαγή στην ζωή μας, χρειαζόμαστε μια περίοδο προσαρμογής, συνήθως επίπονη σε τέτοιες περιπτώσεις. Δώστε στο παιδί σας αγάπη, στοργή, κατανόηση και τον χρόνο που χρειάζεται. Σ’ αυτό το μεταβατικό στάδιο της αναπροσαρμογής του παιδιού υπάρχουν κάποια «πρέπει» και «δεν πρέπει», που είναι καλό να εφαρμόζουν οι γονείς.
  
Τα «δεν πρέπει»
- Αποφεύγετε να μιλάτε άσχημα για τον/την πρώην, όπως επίσης και της μη λεκτικές προσβολές  π. χ  περίεργα βλέμματα, χειρονομίες κ. α . Το παιδί έχει δικαίωμα να έχει μια καλή εικόνα για τους  γονείς ασχέτως των λαθών που ίσως υπέπεσαν στην σχέση τους. Το παιδί εισπράττει άμεσα το οτιδήποτε αρνητικό.
- Δεν πρέπει ποτέ να χρησιμοποιήσετε το παιδί σαν «κατάσκοπο». Πολλές φορές δυστυχώς υιοθετείται αυτή η τακτική για να μαθαίνει ο ένας  απ’ τους δύο γονείς αν πρώην προχώρησε σε άλλη σχέση ή αν διαχειρίζεται σωστά την διατροφή. Το μόνο που επιτυγχάνεται είναι η αύξηση του αισθήματος ενοχής και ανασφάλειας του παιδιού.
- Μην κάνετε το παιδί να νιώθει ενοχές όταν περνά χρόνο με τον άλλο γονιό. Όταν επιστρέψει ρωτήστε το πώς πέρασε με τον μπαμπά ή την μάμα με ένα πλατύ χαμόγελο ακόμη και αν δεν το εννοείτε.
- Το παιδί τείνει να γίνεται χειριστικό μετά το χωρισμό θέλοντας υποσυνείδητα να τιμωρήσει τους γονείς για την αναστάτωση που του προκάλεσαν. Οπότε μην ανταποκρίνεστε σε τυχόν χειριστικές συμπεριφορές, όπως υπερβολικά δώρα, χατίρια και υποχωρήσεις σε θέματα που δεν το σηκώνουν. Η οριοθέτηση πρέπει να είναι αναπόσπαστο κομμάτι στην ανάπτυξη του παιδιού.
- Απαιτείστε από τις γιαγιάδες και παππούδες να μην εκφράζονται αρνητικά μπροστά στο παιδί για τον/την πρώην.
- Μην βάζετε το παιδί στην δύσκολη θέση να πάρει το μέρος κάποιου στην αντιδικία αυτή.
  
Τα «πρέπει»
- Το πρώτο και το πιο βασικό είναι η επικοινωνία. Ενθαρρύνεται το παιδί να σας μιλάει για το πως νιώθει. Αποδεχόμαστε το πως νιώθει χωρίς να το κατακρίνουμε.
- Το παιδί πρέπει να νιώθει ότι μπορεί να επικοινωνεί και με τους δύο γονείς όποτε το θελήσει.
- Για το παιδί είναι ωφέλιμες οι συναντήσεις όλης  της οικογένειας σε δραστηριότητες όπως γενέθλια, γιορτές στο σχολειό κ. α,  δείχνοντας  στο παιδί ότι ακόμα υπάρχει η οικογένεια απλά με διαφορετική μορφή.
- Ο γονιός  που δεν μένει μαζί με το παιδί  πρέπει να είναι συνεπής στις ώρες του και να επικοινωνεί τακτικά με το παιδί. Αυτό θα βοηθήσει στο να μειωθεί το αίσθημα της εγκατάλειψης  που ίσως νιώσει το παιδί στα αρχικά στάδια του διαζυγίου.
- Οργανώστε τον χρόνο που θα περνά με τον καθένα σας το παιδί. Αυτό πρέπει να γίνει διακριτικά και με σκοπό το παιδί να μην αλλάζει συχνά  περιβάλλον. Ενδείκνυται το παιδί να  περνά  πιο πολλή χρόνο με τον γονιό που μένει μακριά αξιοποιώντας αργίες ή σαββατοκύριακα.
- Καθώς  προσαρμόζεστε στην νέα κατάσταση προσπαθήστε να είστε θετική επηρεάζοντας επίσης και το παιδί σας θετικά δείχνοντας του ότι μπορείτε να περνάτε καλά.
- Οι γονείς  πρέπει να έχουν επικοινωνία σε ότι αφορά το παιδί, συμβάλλοντας από κοινού στην διαπαιδαγώγηση του παιδιού.
- Σε περίπτωση που υπάρξουν νέοι σύντροφοι στη ζωή σας μην τους παρουσιάσετε αμέσως, αυτό πρέπει να γίνει διακριτικά  και με προϋποθέσεις.
Ο χωρισμός απαιτεί από όλα τα μέλη της οικογένειας την ικανότητα προσαρμογής  σε καινούργιες καταστάσεις. Γι’ αυτό οι γονείς οφείλουν να διατηρήσουν  υπεύθυνα τον ρόλο τους ως γονείς περνώντας απ’ αυτό το στάδιο όσο πιο διακριτικά και ανώδυνα γίνεται φροντίζοντας παράλληλα και με προτεραιότητα για την ψυχική ηρεμία του παιδιού τους. Για το παιδί η οικογένεια πρέπει να υπάρχει ακόμη και μετά από το χωρισμό. 

Παιδική Κατάθλιψη

Η παιδική κατάθλιψη θεωρείται μια από τις πιο δύσκολες νόσους ως προς τη διάγνωσή της αλλά και την αντιμετώπισή της. Τα παιδιά μικρότερης ηλικίας δυσκολεύονται να εκφράσουν ή να εκτονώσουν τα συναισθήματά τους, με αποτέλεσμα να τα σωματοποιούν, δηλαδή να εμφανίζουν σωματικά συμπτώματα και επίσης αλλαγές στη συμπεριφορά όπως η ευερεθιστότητα, απόσυρση, απομόνωση, κοιλιακά άλγη, διαταραγμένος ύπνος, και άρνηση στη λήψη τροφής κ.ά. Ένας ακόμη παράγοντας που δυσχεραίνει τη διάγνωση και την αντιμετώπιση της νόσου είναι η ακούσια αδιαφορία των ενηλίκων στα αρχικά συμπτώματα της κατάθλιψης, θεωρώντας το παιδί ενοχλητικό, δύστροπο, ή υπερευαίσθητο.

Μπορούν να τη βιώσουν
Μέχρι πολύ πρόσφατα η παιδική κατάθλιψη για την ψυχιατρική ήταν κάτι ανύπαρκτο. Διάφορες επιστημονικές μελέτες ανά την υφήλιο υποστήριζαν ότι τα παιδιά και οι έφηβοι δεν έχουν τη συναισθηματική ή τη γνωστική ικανότητα να βιώσουν την απελπισία και την απόγνωση της κατάθλιψης. Σήμερα, γνωρίζουμε ότι τα παιδιά, ακόμη και τα βρέφη, μπορούν να βιώσουν και έντονα μάλιστα τα συμπτώματα της κατάθλιψης σε διάφορα επίπεδα της ανάπτυξής τους. Στατιστικά το ποσοστό της παιδικής κατάθλιψης ανέρχεται στο 2-2,5% σε ηλικίες κάτω των 12 ετών και 10-14% στην εφηβεία, δηλαδή περίπου 1 στα 5 παιδιά. Τα νούμερα έχουν ανησυχητικά αυξητική τάση, πράγμα που αποδεικνύει την ελλιπή ενημέρωση και ουσιαστική γνώση επί του θέματος.

Σοβαρή νόσος
Η κατάθλιψη δεν είναι ένδειξη «αδύνατου» χαρακτήρα ή τεμπελιάς. Η κατάθλιψη είναι νόσος και επηρεάζει το ενήλικο και ανήλικο άτομο τόσο συναισθηματικά όσο και σωματικά. Οι γενετικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες μπορεί να συμβάλουν στην ανάπτυξη κατάθλιψης, όπως επίσης με την ίδια ένταση και οι διάφορες αρνητικές-τραυματικές εμπειρίες που περνά παρατεταμένα ένα άτομο. Δεν είναι αρκετή μόνο η θετική σκέψη για την αντιμετώπιση της κατάθλιψης. Μια σοβαρή νόσος όπως η κατάθλιψη δεν θεραπεύεται μόνο με την αλλαγή της συμπεριφοράς, ούτε βέβαια με το να αγνοούμε την ύπαρξη του προβλήματος. Η κατάθλιψη είναι αρκετά επίπονη για το άτομο αλλά είναι θεραπεύσιμη, με πολύ υψηλά ποσοστά επιτυχίας όταν τα παιδιά λαμβάνουν έγκαιρα τη θεραπεία.

Αποκρύπτουν τα συμπτώματα
Όσο καλός και να είναι ένας γονιός, δεν μπορεί πάντα να αντιληφθεί τα συμπτώματα της κατάθλιψης. Τα περισσότερα παιδιά που πάσχουν από κατάθλιψη αποκρύπτουν τα συμπτώματα ή τα εκφράζουν με διαφορετικούς τρόπους, αν και τις περισσότερες φορές τα σωματοποιούν. Ο μόνος τρόπος για να αντιληφθεί έγκαιρα ο γονιός την κατάθλιψη είναι η στενή παρακολούθηση της συμπεριφοράς του παιδιού του στο δεδομένο ηλικιακό στάδιο, όπως επίσης και τα ανοικτά κανάλια επικοινωνίας που πρέπει να έχει με το παιδί, ιδιαίτερα σε περιόδους μεγάλων αλλαγών στο οικογενειακό περιβάλλον, όπως το διαζύγιο και ο θάνατος.

Συμβουλευτείτε ειδικό
4. Σε πολλές περιπτώσεις, το παιδί απομονώνεται και αρνείται να δεχτεί θεραπεία, λεκτική ή φαρμακευτική. Σε τέτοιες περιπτώσεις θα ήταν καλό ο γονιός να συμβουλευτεί ξεχωριστά τον ειδικό ψυχικής υγείας, μαθαίνοντας τεχνικές χειρισμού και προσέγγισης του παιδιού. Σε πολλά παιδιά που πάσχουν από κατάθλιψη διακρίνουμε αυτοκαταστροφικές τάσεις, καθώς και αυτοκτονικές συμπεριφορές. Η αυτοκτονία είναι η τριτη αιτία θανάτου στις ηλικίες 15-24, και η έκτη αιτία θανάτου στις ηλικίες 5-14. Επίσης, η αυτοκτονία συνδέεται άμεσα με την καταθλιπτική συμπτωματολογία, πράγμα που κάνει επιτακτική την ανάγκη για σωστή ενημέρωση των οικογενειών και των σχολείων, ούτως ώστε να γίνεται άμεση διάγνωση και θεραπεία αυτής της νόσου. Ο πιο σημαντικός παράγοντας πρόληψης και αντιμετώπισης είναι και πάλι η ουσιαστική επικοινωνία γονιού-παιδιού.

 ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΚΡΙΣΗ ΠΑΝΙΚΟΥ

"Είναι ότι χειρότερο έχω ζήσει", "Αισθάνθηκα ότι θα τρέλλαθώ ή θα πεθάνω", "Δεν μπορούσα να αναπνεύσω και η καρδιά μου χτυπούσε δυνατά" .
 Έτσι περιγράφουν τα περισσότερα άτομα την επώδυνη επαφή τους με την κρίση πανικού. Αναμφίβολα οι κρίσεις πανικού είναι μια από τις πιο δυσάρεστες καταστάσεις που μπορεί να βιώσει το άτομο σε ψυχοφυσιολογικό επίπεδο, λόγω των αιφνίδιων και έντονων συμπτωμάτων που καθιστούν  το άτομο ανήμπορο να αντιδράσει. Το κύριο συναίσθημα που επικρατεί την στιγμή του επεισοδίου είναι ο πανικός και ο έντονος φόβος.  Συνήθως ο μεγαλύτερος φόβος και ανησυχία του ατόμου είναι η στιγμή της επόμενης κρίσης. 
Οι κρίσεις πανικού ανήκουν στο ευρύ φάσμα των αγχωδών διαταραχών και χαρακτηρίζονται από την οξεία έναρξη δυσάρεστων συμπτωμάτων που διαρκούν από μερικά δευτερόλεπτα έως μερικά λεπτά. 
Μερικά από τα συμπτώματα είναι
Ψυχολογικά συμπτώματα
- Αίσθημα τρόμου.
- Φόβος ότι το άτομο θα χάσει τον έλεγχο
- Φόβος ότι το άτομο θα παρανοήσει.
- Αδυναμία συγκέντρωσης.
- Φόβος και ανησυχία ότι το επεισόδιο θα επαναληφθεί. Το άτομο μπαίνει σε ένα φαύλο κύκλο προσμονής και αποφυγής.
- Το άτομο αποφεύγει πολυσύχναστους χώρους, και την αναμονή σε ουρές .
- Έντονη ενασχόληση με θέματα υγείας - Υποχόνδρια συμπεριφορά.
Σωματικά συμπτώματα
- Τάση λυποθυμίας.
- Ταχυκαρδία και αίσθηση παλμών.
- Βάρος στο στήθος.
- Δύσπνοια και αίσθηση πνιγμού.
- Μούδιασμα και μυρμίγκιασμα σε όλο το σώμα.
- Ρίγη και έντονη εφίδρωση.
- Ναυτία και τάση για εμετό.
- Αστάθεια και έλλειψη ισορροπίας.
- Μυϊκή ένταση με κράμπες.
Παρόλο που τα αίτια της διαταραχής αυτής δεν είναι ακόμη ξεκάθαρα, φαίνεται όμως να συνδέονται έμμεσα ή άμεσα με μεγάλες μεταβάσεις της ζωής, όπως ο ερχομός ενός παιδιού, η αποφοίτηση από το πανεπιστήμιο και η εξεύρεση εργασίας, ένας χωρισμός ή μια απώλεια οικείου προσώπου. Πιο συγκεκριμένα η κρίση πανικού συνήθως πυροδοτείται όταν το άτομο υπόκειται παρατεταμένα σε έντονη ψυχολογική πίεση. Όπως επίσης και οι ενδοψυχικές συγκρούσεις δηλαδή η εσωτερική πάλη μεταξύ δύο αντικρουόμενων επιθυμιών που είναι συνήθως τα ¨θέλω" και τα "πρέπει" .  Η κρίση πανικού μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια υπερβολική και αυτόματη αντίδραση του οργανισμού μας απέναντι σε ένα φοβικό - στρεσογόνο συμβάν. Μπορούμε να παρομοιάσουμε αυτόν τον αμυντικό μηχανισμό ως ένα συναγερμό που μας προστατεύει από ¨επιθέσεις¨ φανταστικές ή πραγματικές.  Αν παραβλέψουμε τα αρνητικά συμπτώματα που μπορεί να μας προκαλέσει η υπερβολική αντίδραση αυτού του μηχανισμού, συνειρμικά, αν ο εγκέφαλος μας στερούσε αυτού του μηχανισμού, ίσως οι πρόγονοι μας να ήταν γεύματα των θηρίων εκείνων των εποχών, με αποτέλεσμα των αφανισμό του ανθρώπινου είδους.
Υπάρχουν πολλές και αποτελεσματικές θεραπευτικές προσεγγίσεις που εφαρμόζονται για τις κρίσεις πανικού, όπως η Βιοανάδραση (Biofeedback), γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία, ψυχοδυναμική κ.α .  Ο σκοπός της ψυχοθεραπείας ευρύτερα είναι να προσανατολίσει το άτομο στο να ανακαλύψει ανέπαφες πτυχές του εαυτού του, δημιουργώντας ή αναδιοργανώνοντας τις άμυνες του για την αντιμετώπιση του όποιου προβλήματος τόσο σε συνειδητό όσο και σε υποσυνείδητο επίπεδο.

ΠΡΩΤΗ ΜΕΡΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΧΩΡΙΣ ΠΟΝΟΚΕΦΑΛΟΥΣ

Όλη μας η ζωή είναι ένα ταξίδι αλλαγών και προσαρμογών, βρισκόμαστε σε ένα συνεχές μεταβατικό στάδιο. Το κοινό σημείο του ταξιδιού μας είναι ότι σε όλα τα στάδια της ανάπτυξης μας βιώνουμε την κάθε αρχή με φόβο, ανασφάλεια και πολλές φορές με απαισιοδοξία.
Μια πρώτη "γεύση" αυτού του ταξιδιού είναι η εισαγωγή μας στο σχολείο και πιο συγκεκριμένα στο νηπιαγωγείο. Eίναι ο πρώτος αποχωρισμός από την ασφάλεια της αγκαλιάς των γονιών και ειδικότερα της μητέρας. Μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε ως ένα δεύτερο απογαλακτισμό με όλα τα "συμπτώματα" που ακολουθούν. Είναι ένα αναγκαίο και επώδυνο στάδιο που έχει συνήθως ως κύριο χαρακτηριστικό τους ατελείωτους αποχωρισμούς και τα δράματα στην είσοδο του σχολείου. 
Αρκετά παιδιά βιώνουν αυτή την μετάβαση στην νέα πραγματικότητα ως εχθρική και στρεσογώνα προκαλώντας πρωινούς πονοκεφάλους, νεύρα και ενοχές στους γονείς.  Στη φάση αυτή το παιδί περνά από την παντοδυναμία και τον εγωκεντρισμό στην πειθαρχία και την ομαδικότητα, είναι το στάδιο όπου το παιδί αντιλαμβάνεται την ´θνητότητα¨ της φύσης του και τον εαυτό του ως μέλος μιας ομάδας με κανόνες.
Η εξάρτηση του παιδιού από τους γονείς και κυρίως από τη μητέρα είναι απολύτως φυσιολογική καθώς προυπάρχει από τους πρώτους μήνες ζωής και κορυφώνεται μεταξύ του 13 και 24 μήνα. Εκείνη την περίοδο το παιδί είναι προσκολλημένο ενστικτωδώς στη μητέρα κατά κύριο λόγο για να επιβιώσει μέσω του θηλασμού και της φροντίδας. Αυτή η προσκόλληση  μπορεί να θεωρηθεί φυσιολογική μέχρι και τα 6 έτη. Όταν το άγχος που εκδηλώνει το παιδί είναι υπερβολικό και δυσανάλογο του αναπτυξιακού επιπέδου τότε ενδείκνειται η παρακολούθηση από ειδικό ψυχικής υγείας.
Στη συνέχεια του άρθρου θα δούμε μερικούς κανόνες που εφαρμόζονται για να βοηθηθεί τόσο το παιδί όσο και οι γονείς να ενταχθούν ομαλά στη νέα αυτή κατάσταση.

1. Στο σπίτι υπάρχουν κανόνες όπως και στο σχολείο.

Για να προσαρμοστεί πιο εύκολα το παιδί μας στο σχολείο πρέπει να υπάρχουν κανόνες και στο σπίτι. π.χ Μαζεύουμε τα παιχνίδια μας όταν τελειώσουμε το παιχνίδι, καθόμαστε στο τραπέζι για φαγητό, μαθαίνουμε για την προσωπική μας υγιεινή. Βέβαια είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι το παιδί μαθαίνει και μιμείται τις πράξεις μας και όχι τις διαλέξεις μας. Οπότε οι κανόνες ισχύουν για όλους ανεξαιρέτως στο σπίτι.

2. Μικρές πρόβες αποχωρισμού.

 Από μια ηλικία και έπειτα - συνήθως μετά τους 24 μήνες - το παιδί πρέπει να αρχίσει να μαθαίνει να διαχειρίζεται το άγχος της απουσίας του γονιού. Αυτό βέβαια γίνεται σταδιακά αφήνοντας το παιδί για μερικά λεπτά έως μερικές ώρες με ένα άλλο πρόσωπο της εμπιστοσύνης μας (γιαγιά,παππού..). Το ίδιο επίσης μπορεί να εφαρμοστεί αποτελεσματικά σε ένα παιχνιδότοπο με επίβλεψη. Για μερικά λεπτά μείνετε εκτός του οπτικού πεδίου του παιδιού βοηθώντας το έτσι νααντιληφθεί ότι με το να λείψετε για λίγη ώρα δεν πρόκειται να του συμβεί κάτι κακό, ούτε θα το εγκαταλείψετε. Όταν αφήσετε το παιδί στο σχολείο αποφύγετε τους δακρύβρεχτους και μεγάλους αποχαιρετισμούς, και απομακρυνθείτε διακριτικά και αθόρυβα. Τα παιδιά αντιδρούν βάση της δικής μας αντίδρασης.

3. Δημιουργήστε ένα σύντομο τελετουργικό αποχαιρετισμό.

Οι τελετουργικές πράξεις δρουν πολλές φορές καταπραυντικά (ακόμα και σε ενήλικες). Για παράδειγμα επινοείστε μαζί με το παιδί σας μια μυστική χειρονομία, μια μαγική λέξη, ένα φιλί, κάτι που να τονώνει το θάρρος και την αυτοπεποίθηση του παιδιού πριν την αποχώρηση σας.

4. Επισκευθείτε το σχολείο πριν την έναρξη της σχολικής χρονιάς.

Λίγο πριν την έναρξη της σχολικής χρονιάς είναι αρκετά οφέλιμο για το παιδί να νιώσει τον χώρο οικείο. Αυτό θα μειώσει το άγχος της πρώτης μέρας και θα διευκολύνει το παιδί να προσαρμοστεί και να εγκληματιστεί ομαλά.

5. Ο ρόλος του "Μεταβατικού αντικειμένου".

Το μεταβατικό αντικείμενο είναι ο "παλιός μας φίλος" που έπαιξε τεράστιο ρόλο στη μείωση του άγχους μας στη βρεφική ηλικία. Για πολλούς ήταν το λούτρινο αρκουδάκι, για άλλους ήταν ένα μαξιλαράκι κτλ. Αυτό το αντικείμενο υποκαταταστούσε συμβολικά την μαμά μειώνοντας μας την δυσφορία σε στρεσογόνες καταστάσεις. Αφήστε το παιδί σας τις πρώτες μέρες να έχει μαζί του ένα αγαπημένο μικρό αντικείμενο. Αυτό θα παίξει τον ρόλο του μεταβατικού αντικειμένου βοηθώντας το παιδί να αυτοματοποιήσει την ικανότητα του αυτο-καθησυχασμού αποκτώντας συνάμα και αντίληψη "εαυτού".

6. Υπομονή και επιμονή

Μην μπείτε στον πειρασμό να επιστρέψετε στην αίθουσα ακόμα και αν το παιδί συνεχίζει να κλαίει ραγίζοντας σας την καρδιά. Αυτό θα ενισχύσει την αρνητική συμπεριφορά του παιδιού και εγγυημένα θα συνεχίσει να το επαναλαμβάνει.

7. Θετικότητα, θετικότητα, θετικότητα

Είναι εξίσου σημαντικό να έχουμε εμπιστοσύνη στους εκπαιδευτικούς που βρίσκονται σ΄αυτή την θέση μετά από άρτια πανεπιστημιακή εκπαίδευση και μακροχρόνια πρακτική εξάσκηση σε θέματα παιδείας και ψυχολογίας.
Το Συμπέρασμα λοιπόν είναι ότι το μυστικό για μια πιο ομαλή και ανώδυνη προσαρμογή στο σχολείο είναι και πάλι η ουσιαστική επικοινωνία με το παιδί σας και η αφούγκραση των βαθύτερων συναισθηματικών του αναγκών.


Ευάγγελος Ορφανίδης  εγγεγραμμένος Κλινικός ψυχολόγος, DipCH